Türkiye’de sosyal güvenlik ile ilgili ilk uygulamalar, Zonguldak’ta kömür madeninin bulunmasından sonra, 1921 yılında, Zonguldak’ta kurulan ve halen faaliyetlerine devam eden Amele Birliği ile başlamıştır.
Bilahare, 1946 yılından başlamak üzere, SSK, Emekli Sandığı ve Bağ-Kur adı altında üç kurum oluşturulmuş ve 2008 yılında bu üç kurum birleştirilerek, SGK (Sosyal Güvenlik Kurumu) çatısı altında toplanmıştır.
Bu üç kurumun birleştirilmesinden sonra maalesef, en düşük emekli aylığı tartışılan bir konu haline gelmiştir.
Emekli aylıklarının, ülkemizdeki ekonomik koşullara göre çok düşük kalması sebebiyle, sürekli olarak yıl boyu en düşük emekli aylığının kaç liraya yükseltileceği konuşulur hale gelmiştir.
Öncelikle bu durumun, 8 Eylül 1999 tarihinde yayımlanan 4447 sayılı Kanunla, 2000 yılı Ocak ayından itibaren yürürlüğe giren en düşük emekli aylığı ile ilgili yapılan değişikliklerden kaynaklandığını belirtmek isterim.
Yine maalesef, ülke ekonomisinin durumuna göre, prime esas kazancı ve prim günü az olan kişilere bağlanan emekli aylığının çok düşük olmasını önlemek için geçmişte farklı dönemlerde farklı kurallar uygulanmış ve halen kök aylığı düşük olanlara uygulanan seyyanen zamlar, bu gün itibariyle içinden çıkılamaz bir hale gelmiştir. Hal böyle olunca, 3600 prim günü ile emekli olanlar ile 5000-6000 prim günü olanlar neredeyse aynı maaşı alır hale gelmiştir.
Ülkemizde sosyal güvenlik ve emekli aylıkları için 1974 yılına kadar olan dönemde, en düşük prime esas kazançlar genel olarak maktu olarak belirlenmişti.
Yine emekli aylıkları için, 1974 yılından sonra en düşük prime esas kazanç 1974-1981 arasında asgari ücrete endeksli olarak uygulamaya devam edilmiştir.
Emekli aylıklarının hesabında, 1981-1999 arasında ise gösterge sistemi uygulanmasına geçilmiştir.
1970’li yıllardan itibaren, “En düşük emekli aylığı, en düşük prime esas kazancın yüzde 70’inden az olamaz” kuralı uygulandığı için, ülke ekonomisinin durumuna uygun bir emekli aylığı bağlanması, bu oluşan mağduriyetin engellenmesini sağlamıştır.
Ancak, 8 Eylül 1999 tarihinde çıkan 4447 sayılı Kanunun uygulanmaya başlandığı 2000 yılı Ocak ayından itibaren, en düşük emekli aylığı prime esas kazanç alt sınırının (asgari ücretin) yüzde 35’ine kadar indirildiğinden, söz konusu olumsuz tablo ortaya çıkmış oldu.
Belirttiğimiz bu olumsuz tablo, yetmemiş gibi, 2008 yılında ise bir adım daha ileri gidilerek, emekli olacak kişi için hesaplanan ortalama aylık kazancın yüzde 35’ine denk gelen uygulamaya geçilmiştir.
Aylık bağlama oranı ve güncelleme katsayısında, 1999 ve 2008 yıllarında yapılan değişiklikler dolayısıyla, emekli olunan tarihte hesaplanan ortalama aylık kazanç bazı kişiler açısından o tarihteki asgari ücretin de altında kalmaya başlamıştır.
Yukarıda belirttiğimiz uygulamalar sonucunda, en düşük emekli aylığı için getirilen alt sınırın düşürülmesi dolayısıyla en düşük emekli aylıkları, ülke ekonomisindeki fiyatlar yükseldiği halde hızla gerilemiştir.
Kanundaki alt sınırın yetersiz kalması üzerine, 2019 yılından itibaren sosyal yardım uygulamasına geçilmesine sebep olmuştur. Kanuna 2019 yılında konulan ek madde ile, en düşük emekli aylığı 1000 TL olarak belirlenmiş; kök aylığı 1000 TL’nin altında olanların aylıkları hazineden yapılan yardımla 1000 TL’ye tamamlanmıştır.
Söz konusu tutar, 2020’de 1.500 TL, 2022 Ocak’ta 2.500 TL, 2022 Temmuz’da 3.500 TL, 2023 Ocak’ta 5.500 TL, 2023 Mart’ta 7.500 TL, 2024 Ocak’ta 10.000 TL ve son olarak 2024 Temmuz ayında ise 12.500 TL olmuştur.
2000 yılından itibaren yeni emekli olanlara bağlanan en düşük emekli aylığı, asgari ücretin yüzde 35’ine endekslenmiş olup, 2019 yılında düşük emekli aylığı alanlar için 1000 TL ile başlatılarak, bugün 12.500 TL’ye ulaşan sosyal yardım şeklindeki uygulama dolayısıyla, en düşük emekli aylığının asgari ücrete oranı 2023 Mart ayında yüzde 75’e kadar çıkmıştır. Bu yılın Ocak ayında ise asgari ücretin yüzde 50’si olan oranı, Temmuz ayında ise yüzde 62,5 olarak görülmüştür.
Emekli aylıkları bağlama oranlarını, 2000 öncesinde olduğu gibi asgari ücretin yüzde 70’ine denk gelen şekilde yapılmış olsaydı, en düşük emekli aylığı ne olurdu? Bu hesaba göre, brüt asgari ücret 20.002,50 TL olduğu için, en düşük emekli aylığı 2024 yılının başından itibaren 14.000 TL olarak ödenecek ve diğer emekli aylıkları da bu oranda artacaktır. Bu durum, emekliler açısından bir nebze olsa dahi daha iyi yaşam koşullarına kavuşmuş olabileceklerdi.
Buna göre, emekli aylığı bağlama oranları için 2025 yılında asgari ücrete yüzde 30 oranında zam yapıldığında, en düşük emekli aylığı gelecek yıl 18.200 TL’ye ulaşmış olacak ve açlık sınırının 20.000 TL, yoksulluk sınırının ise 70.000 TL olduğu yerde, en azından açlık sınırına yakın bir gelir ile yaşama durumu söz konusu olacaktır.
Sonuç olarak, emekli maaş bağlama sisteminin köklü bir şekilde, ülke ekonomisinin gerçek durumuna uygun bir şekilde yenilenmesi ve ülke nüfusunun üçte birini teşkil eden emekli, dul ve yetim vatandaşlarımızın insan onuruna yaraşır bir hayat sürmelerinin sağlanması devletin asli görevi olduğunu da burada hatırlatmak isterim.